Wyznaw­cy Jezu­sa z Naza­re­tu, któ­rych zna­kiem roz­po­znaw­czym sta­ła się wia­ra w zmar­twych­wsta­nie, w pierw­szych wie­kach naszej ery odrzu­ci­li absur­dal­ne pogań­skie prak­ty­ki i uczy­ni­li z litur­gii pogrze­bu modli­twę peł­ną nadziei.

Już w II. wie­ku po Chry­stu­sie, Ary­sty­des w liście do cesa­rza Anto­ni­na Piu­sa pisał, że „chrze­ści­ja­nie pozna­li praw­dę głę­biej niż inne ludy. Odda­ją bowiem cześć praw­dzi­we­mu Bogu, Stwór­cy wszech­rze­czy, któ­re­go mocą wszyst­ko ist­nie­je i od któ­re­go wszyst­ko zale­ży. […] Jeśli ktoś spra­wie­dli­wy zej­dzie z tego świa­ta, radu­ją się, skła­da­ją Bogu dzię­ki i odpro­wa­dza­ją zmar­łe­go, jak gdy­by prze­no­sił się w inne miej­sce”. Jak wyni­ka z tej rela­cji, wier­ni spod zna­ku ryby nie tyl­ko nie kła­nia­ją się bał­wa­nom i nie apro­bu­ją urą­ga­ją­cych rozu­mo­wi zabo­bo­nów, ale wyróż­nia­ją się wyjąt­ko­wym podej­ściem do zja­wi­ska śmierci.

Pierw­szy rytu­ał rzym­ski — Ordo Roma­nus, z prze­ło­mu VII i VIII wie­ku, w czę­ści poświę­co­nej pogrze­bo­wi chrze­ści­ja­ni­na zale­ca, aby w „chwi­li odej­ścia z tego świa­ta” udzie­lić kona­ją­ce­mu sakra­men­tów świę­tych, zaś bez­po­śred­nio po śmier­ci odma­wiać respon­so­rium „Sub­ve­ni­te, Sanc­ti Dei”.

„Przy­bądź­cie z nie­ba na głos naszych modlitw, | miesz­kań­cy chwa­ły, wszy­scy Świę­ci Boży;

Z obło­ków jasnych zejdź­cie anio­ło­wie, | z rze­szą zba­wio­nych spiesz­cie na spotkanie.”

Jest to jeden z naj­wspa­nial­szych hym­nów reli­gij­nych, któ­ry uka­zu­je spo­łecz­ną wizję zba­wie­nia i wital­ność rezy­den­tów nie­ba. Nie ma w nim nicze­go z kli­ma­tu sali sądo­wej, suro­wo­ści boskie­go try­bu­na­łu, chłod­ne­go tune­lu ze świa­teł­kiem u wylo­tu, czy też dusz, błą­ka­ją­cych się po bez­dro­żach zaświa­tów. Jest nato­miast świe­tla­ny orszak życz­li­wych posta­ci, któ­re wycho­dzą na powi­ta­nie chrze­ści­jań­skiej duszy.

Św. Augu­styn, zmar­ły w 430 roku w Hip­po­nie zale­cał, aby ucznio­wie Chry­stu­sa pozo­sta­wa­li sku­pie­ni na spra­wach odno­szą­cych się do wiecz­no­ści i jedy­nie w nie­zbęd­nym zakre­sie bra­li udział w życiu kró­le­stwa ziem­skie­go. Z cza­sem nie­uf­ność chrze­ści­jan wobec fał­szy­wych obiet­nic stwo­rze­nia raju na zie­mi sta­ła się ich wizy­tów­ką. Powszech­nie ucho­dzi­li za kosmo­po­li­tów, ate­istów i wichrzy­cie­li. Nato­miast ich mło­dy Kościół roz­wi­jał się w ostrej kon­fron­ta­cji zarów­no ze sta­ro­za­kon­ną świą­ty­nią, jak i rzym­skim kul­tem imperialnym.

Ano­ni­mo­wy autor listu do Dio­gne­ta z II wie­ku, któ­ry został odna­le­zio­ny wśród pism grec­kie­go filo­zo­fa, św. Justy­na kie­ru­je do oby­wa­te­li rzym­skich nastę­pu­ją­ce sło­wa: „Ci nato­miast bogo­wie, któ­rych teraz czci­cie, czyż nie mogli­by pod ręką ludz­ką prze­mie­nić się w zwy­kłe sprzę­ty? Czyż nie są oni wszy­scy głu­si, śle­pi, pozba­wie­ni życia, czu­cia i moż­li­wo­ści ruchu? Czyż wszy­scy nie gni­ją, nie nisz­cze­ją? Oto, co nazy­wa­cie boga­mi, cze­mu słu­ży­cie, cze­mu cześć odda­je­cie! W koń­cu sami się do nich upodobnicie.”

Tak­że współ­cze­śnie, po upły­wie bli­sko dwóch tysię­cy lat wie­lu ludzi pozwa­la uwo­dzić się obiet­ni­com sztucz­nych rajów, wiel­bi ste­ry­do­wych ido­li, gustu­je w jar­marcz­nych tali­zma­nach. Stąd też nie bez racji w poło­wie XVIII wie­ku Wol­ter zauwa­żył, że „jeże­li Bóg stwo­rzył czło­wie­ka na swój obraz, to czło­wiek odwdzię­czył mu się tym samym.”

W nawią­za­niu do tej sen­ten­cji, fran­cu­ski dzien­ni­karz Hen­ri Fesqu­et, skąd­inąd gor­li­wy kato­lik, nie prze­bie­rał w sło­wach, pięt­nu­jąc kary­ka­tu­ral­ne wyobra­że­nia jakim hoł­du­ją współ­cze­śni dewo­ci. W książ­ce pt. „Kato­li­cyzm jutra” wyda­nej w 1962 roku w Pary­żu pisał: „Bóg wiel­kich cza­rów, drwią­cy z praw natu­ry(…). Bóg wysłu­chu­ją­cy uważ­nie naj­dziw­niej­szych próśb, któ­ry uła­twia zda­nie egza­mi­nu leniu­cho­wi, bo bab­cia zapa­li­ła świecz­kę(…). Bóg tanich cudów, prze­ry­wa­ją­cy ból zęba i wywie­ra­ją­cy wpływ na szczę­śli­we ocie­le­nie się kro­wy, Bóg krę­cą­cych się sto­li­ków, duchów, roz­dwo­je­nia jaź­ni — tych wszyst­kich tan­de­ciar­skich nad­zwy­czaj­no­ści, któ­re pod­nie­ca­ją sta­re pan­ny i wywie­ra­ją dreszcz emo­cji u małych ministrantów.”

Z roz­my­słem przed­sta­wiam powyż­sze reflek­sje dla zobra­zo­wa­nia ducho­we­go kli­ma­tu teatru Tade­usza Kan­to­ra i jego akto­rów, do któ­rych nale­żał śp. Wacław Janic­ki. Dzię­ki ich arty­stycz­nym doko­na­niom lepiej rozu­mie­my, że sztu­ka może być „pią­tą Ewan­ge­lią”, któ­ra aktu­ali­zu­je teo­lo­gicz­ne wąt­ki. Kan­tor mawiał, że „każ­dy praw­dzi­wy arty­sta ma obo­wią­zek być na swój spo­sób wie­rzą­cy”. Nie zna­czy to oczy­wi­ście, że wzo­rem XVII-wiecz­ne­go hisz­pań­skie­go pisa­rza Pedro Cal­de­ró­na de la Bar­ca ma wysta­wiać dra­ma­ty litur­gicz­ne, miste­ria czy mora­li­te­ty. Cho­dzi raczej o umie­jęt­ność wysu­pła­nia cien­kiej nici łączą­cej czło­wie­ka z Bogiem w sytu­acji, gdy dzi­siej­szym ludziom jawi się On jako Wiel­ki Nie­obec­ny. Jego ist­nie­nie musi być wyra­żo­ne za pomo­cą sym­bo­li i wyra­żeń pozor­nie odle­głych od ofi­cjal­nej teo­lo­gii. Pier­wo­wzo­rem owej chrze­ści­jań­skiej teatral­no­ści jest wędrów­ka do Emaus. Finał tej biblij­nej sce­ny, w trak­cie któ­rej ucznio­wie roz­po­zna­ją Zmar­twych­wsta­łe­go Jezu­sa przy łama­niu chle­ba jest w samej swej isto­cie para­dok­sal­ny. Moment pozna­nia Boga jest bowiem zara­zem kre­sem tego, co widzial­ne i koń­cem przed­sta­wie­nia. Nie da się zaj­rzeć za hory­zont życia. Epi­fa­nia, któ­ra jest jak roz­błysk zorzy polar­nej ma to do sie­bie, że zda­rza się rzad­ko i trwa krót­ko. Pozo­sta­wia jed­nak nie­za­tar­tą pamięć o ist­nie­niu tajem­ni­cze­go świa­tła i pra­gnie­nie kolej­nej iluminacji.

Teatr Śmier­ci, jak powszech­nie nazy­wa­no ostat­ni etap dzia­łal­no­ści Tade­usza Kan­to­ra, coraz wyraź­niej zmie­rzał w stro­nę Teatru Miło­ści. Dwa mie­sią­ce przed swo­im odej­ściem jego twór­ca powie­dział: „Praw­dzi­wy testa­ment, jedy­ny jaki akcep­tu­ję, nie jest dla przy­szłych poko­leń, on jest dla miło­ści, słu­ży do opo­wia­da­nia o niej. Two­rze­nie dla przy­szłych poko­leń to głu­po­ta. Mnie inte­re­su­je testa­ment miłości”.

Corocz­nie 8. grud­nia w rocz­ni­cę śmier­ci Kan­to­ra, na uli­cy Kano­ni­czej 5, pod Wawe­lem sta­wa­ły żywe pomni­ki. Zgar­bio­ny pod cię­ża­rem waliz i ple­ca­ka Wiecz­ny Wędro­wiec przy­wo­ły­wał na pamięć sta­ro­żyt­ną idę czło­wie­ka w dro­dze, któ­ry jako homo via­tor zmie­rza w kie­run­ku obra­ne­go celu, aby innym razem błą­kać się po zie­mi wygnania.

Tuż obok wędrow­ca przy dźwię­kach żydow­skich pie­śni nie­ru­cho­mia­ły na kwa­drans syl­wet­ki dwóch cha­sy­dów z Deską Ostat­nie­go Ratun­ku. Przez 29 lat odgry­wa­li tę rolę bra­cia bliź­nia­cy, Lesław i Wacław Janic­cy, a przy tej oka­zji chęt­nie wyja­śnia­li, że pod­trzy­my­wa­ny przez nich rekwi­zyt nie jest ostat­nią deską ratun­ku, ale deską ostat­nie­go ratun­ku. „Ostat­ni ratu­nek” przy­wo­dzi na myśl spra­wy osta­tecz­ne, to, co obcho­dzi nas naj­bar­dziej. Dla kogoś jest to sztu­ka, dla innych miłość, szczę­ście lub zba­wie­nie. Czyż­by były to pseu­do­ni­my, któ­ry­mi pod­pi­su­je się Boski Reży­ser w Wiel­kim Teatrze Świata?

Kie­ru­jąc wzrok w stro­nę trum­ny śp. Wacła­wa Janic­kie­go myślę o czło­wie­ku natu­ral­nie dobrym, deli­kat­nym, wraż­li­wym, zorien­to­wa­nym na innych. Z jego otwar­te­go ser­ca i bystre­go umy­słu pły­nął dow­cip, któ­ry bawił, poru­szał, zacie­ka­wiał. Był czło­wie­kiem nie­zwy­kle życz­li­wym. Przy­kład­nym mężem, ojcem i bra­tem, kole­gą i przy­ja­cie­lem. Dobre uczyn­ki, któ­re zgro­ma­dził na swo­im kon­cie nie wyni­ka­ły z chłod­nej kal­ku­la­cji, żeby sta­nąć przed Bogiem z wypcha­ny­mi kie­sze­nia­mi. Żył wbrew naj­bar­dziej roz­po­wszech­nio­nej here­zji, wedle któ­rej zasłu­gi zapew­nia­ją zba­wie­nie. W jego przy­pad­ku, akty dobro­ci były szcze­rym odru­chem ser­ca wypeł­nio­ne­go miło­ścią, nie zaś stra­te­gią sztur­mo­wa­nia bram raju. Był czło­wie­kiem wie­lu talen­tów. Ukoń­czył histo­rię sztu­ki na UJ, zawo­do­wo zaj­mo­wał się obrób­ką szla­chet­nych kamie­ni, jed­nak jego naj­więk­szą pasją i życio­wym powo­ła­niem był teatr. Miał go we krwi, był nie­ja­ko zro­śnię­ty ze swo­imi arty­stycz­ny­mi kreacjami.

Na koniec powró­cę do hym­nu „Sub­ve­ni­te, Sanc­ti Dei”, aby odczy­tać modli­tew­ne stro­fy i pro­sić o wiecz­ne zba­wie­nie dla śp. Wacła­wa Janic­kie­go. Wszy­scy zebra­ni wokół jego trum­ny żywi­my głę­bo­ką nadzie­ję, że w rado­snym pocho­dzie przej­dzie po desce ostat­nie­go ratun­ku i znaj­dzie spo­kój w nie­bie­skiej chwale.

Aniel­ski orszak niech twą duszę przyjmie

Unie­sie z zie­mi ku wyży­nom nieba

A pieśń zba­wio­nych niech ją zaprowadzi

Aż przed obli­cze Boga Naj­wyż­sze­go. Amen