Kościół archiprezbiterialny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny, kościół Mariacki — jeden z największych i najważniejszy, po Katedrze Wawelskiej, kościół Krakowa; od 1963 roku Bazylika mniejsza.

Romań­ski kościół para­fial­ny przy Ryn­ku mia­sta Kra­ko­wa został ufun­do­wa­ny, jak zapi­sał Jan Dłu­gosz, przez bisku­pa kra­kow­skie­go Iwo­na Odro­wą­ża w latach 1221–1222. W latach 1290–1300 wznie­sio­no, czę­ścio­wo na jego fun­da­men­tach, nowy kościół w sty­lu wcze­sno­go­tyc­kim, poświę­co­ny w 1320 roku.

Obec­ny kształt budow­li jest wyni­kiem kolej­nych prze­bu­dów. W latach oko­ło 1355–1365 wznie­sio­no wydłu­żo­ne jed­no­prze­strzen­ne pre­zbi­te­rium z okna­mi wypeł­nio­ny­mi w latach ok. 1360–1400 wie­lo­barw­nym i witrażami.

U schył­ku wie­ku XIV powstał bazy­li­ko­wy kor­pus wzo­ro­wa­ny na czę­ści zachod­niej kate­dry na Wawe­lu. Prze­kry­ty on został w latach 1395–97 skle­pie­niem krzy­żo­wo-żebro­wym przez mistrza Miko­ła­ja Werh­ne­ra z Pra­gi. W latach 1435–1446 przy zewnętrz­nych murach naw bocz­nych dobu­do­wa­no kaplice.

W tym też cza­sie pod­wyż­szo­na zosta­ła wie­ża pół­noc­na, przy­sto­so­wa­na do peł­nie­nia funk­cji straż­ni­cy miej­skiej. W roku 1478 cie­śla Maciej Heringk nakrył wie­żę cha­rak­te­ry­stycz­nym wie­lo­bocz­nym heł­mem. Hełm ten ozdo­bio­ny został zło­co­ną koro­ną maryj­ną w roku 1666.

W latach 1477 — 1489 wie­ku świą­ty­nia Mariac­ka wzbo­ga­ci­ła się o arcy­dzie­ło rzeź­biar­skie póź­ne­go goty­ku – nowy ołtarz głów­ny dłu­ta Wita Stwo­sza, ufun­do­wa­ny przez raj­ców miejskich.

Pod koniec XVII wie­ku w koście­le wymie­nio­no posadz­kę i wznie­sio­no dwa oka­za­łe por­ta­le wyko­na­ne z czar­ne­go wapie­nia dęb­nic­kie­go. W XVIII wie­ku na pole­ce­nie archi­pre­zbi­te­ra Jac­ka Łopac­kie­go, wnę­trze kościo­ła pod­da­no grun­tow­nej moder­ni­za­cji w sty­lu póź­ne­go baro­ku. Wymie­nio­no wte­dy ołta­rze, sprzęt, wypo­sa­że­nie a na ścia­ny nało­żo­no pila­stry i bel­ko­wa­nie, skle­pie­nia pokry­te zosta­ły ilu­zjo­ni­stycz­ną poli­chro­mią autor­stwa Andrze­ja Radwań­skie­go. Z tego okre­su pocho­dzi rów­nież póź­no­ba­ro­ko­wa kruch­ta usta­wio­na w fasadzie.

W roku 1795 zli­kwi­do­wa­no przy­ko­ściel­ny cmen­tarz. W ten spo­sób powstał plac Mariac­ki. Część oca­la­łych epi­ta­fiów zosta­ła prze­nie­sio­na na mury świątyni.

W latach 90. XIX stu­le­cia, archi­tekt Tade­usz Stry­jeń­ski prze­pro­wa­dził kom­plek­so­wą restau­ra­cję kościo­ła, w trak­cie któ­rej zre­go­ty­cy­zo­wa­no wnę­trze. Świą­ty­nia zyska­ła nową deko­ra­cję malar­ską pro­jek­tu Jana Matej­ki. Przy wyko­na­niu poli­chro­mii współ­pra­co­wa­li m.in. Sta­ni­sław Wyspiań­ski i Józef Mehoffer.