Wśród tego­rocz­nych lau­re­atów uho­no­ro­wa­nych naj­wyż­szym euro­pej­skim wyróż­nie­niem — Euro­pej­ską Nagro­dą Dzie­dzic­twa /​ Nagro­dą Euro­pa Nostra 2023 w kate­go­rii Kon­ser­wa­cja zna­lazł się Ołtarz Wita Stwo­sza w bazy­li­ce Mariac­kiej w Krakowie.

W tym roku uho­no­ro­wa­no 30 wyjąt­ko­wych doko­nań na polu dzie­dzic­twa z łącz­nie 21 państw. Para­fia Mariac­ka zosta­ła wyróż­nio­na za prze­pro­wa­dzo­ną w latach 2015–2021 kon­ser­wa­cję per­ły w skar­bach kościo­ła — wiel­kie­go ołta­rza dłu­ta Wita Stwosza.

Jak wska­za­ło Jury Nagro­dy „Reno­wa­cja tego wspa­nia­łe­go ołta­rza jest wyjąt­ko­wym i uni­kal­nym osią­gnię­ciem. Skru­pu­lat­na kon­ser­wa­cja Ołta­rza Wita Stwo­sza w bazy­li­ce Mariac­kiej, opar­ta na wni­kli­wych kwe­ren­dach, zosta­ła prze­pro­wa­dzo­na przez fachow­ców, któ­rzy wyka­za­li się ogrom­nym sza­cun­kiem i wraż­li­wo­ścią dla ory­gi­nal­ne­go dzie­ła. Pro­jekt połą­czył oso­by z róż­nych kra­jów, odzwier­cie­dla­jąc mię­dzy­na­ro­do­we zna­cze­nie tego miej­sca oraz potrze­bę współ­pra­cy w zacho­wa­niu dzie­dzic­twa euro­pej­skie­go”. Jury Nagro­dy zwró­ci­ło tak­że uwa­gę na kon­ser­wa­cję ołta­rza mariac­kie­go jako na osią­gnię­cie o impo­nu­ją­cej ska­li ze wzglę­du na fakt, iż ołtarz ten jest jed­nym z naj­więk­szych ołta­rzy gotyc­kich na świecie.

Ks. inf. Dariusz Raś — archi­pre­zbi­ter bazy­li­ki Mariac­kiej zazna­cza wiel­ką dumę para­fii Mariac­kiej z otrzy­ma­nia tak pre­sti­żo­wej euro­pej­skiej nagro­dy. „Ołtarz Wita Stwo­sza, część Świa­to­we­go dzie­dzic­twa UNESCO, z 200 rzeź­ba­mi i tysią­ca­mi deta­li sny­cer­skich zdo­bi świą­ty­nię Mariac­ką i nadal zachwy­ca kunsz­tem arty­zmu warsz­ta­tu mistrza Wita Stwo­sza. To bez­cen­ny zaby­tek i cały czas żywe dzie­dzic­two — nie tyl­ko Kra­ko­wa, nie tyl­ko Pol­ski, ale Euro­py i świa­ta. Przy­zna­na nam nagro­da, będą­ca euro­pej­ski­mi „Osca­ra­mi kul­tu­ry”, sta­no­wi wyróż­nie­nie dla całej para­fii, dla kon­ser­wa­to­rów i dla wszyst­kich insty­tu­cji i osób, któ­re przy­czy­ni­ły się do odno­wy ołta­rza. Jest tak­że moty­wa­cją do kon­ty­nu­owa­nia nasze­go zaan­ga­żo­wa­nia w budo­wa­nie świa­do­mo­ści o zna­cze­niu dzie­dzic­twa na każ­dym pozio­mie: lokal­nym, kra­jo­wym i międzynarodowym”.

Pro­fe­sor Jacek Pur­chla, wice­pre­zy­dent Euro­pa Nostra, pod­kre­śla nie tyl­ko szcze­gól­ne miej­sce arcy­dzie­ła Wita Stwo­sza w histo­rii sztu­ki euro­pej­skiej, ale fakt dostrze­że­nia przez jury Nagro­dy mię­dzy­na­ro­do­we­go wymia­ru spek­ta­ku­lar­nej kon­ser­wa­cji prze­pro­wa­dzo­nej w Kra­ko­wie. „Zbyt rzad­ko nasza pol­ska tro­ska o dzie­dzic­two kul­tu­ro­we i pro­fe­sjo­na­lizm naszych kon­ser­wa­to­rów dostrze­ga­ne są dziś zagra­ni­cą. Tego­rocz­na nagro­da to więc nie tyl­ko wiel­kie wyróż­nie­nie dla Para­fii Mariac­kiej, ale i oka­zja dla Pol­ski do dzie­le­nia się naszy­mi dobry­mi prak­ty­ka­mi w opie­ce nad skar­ba­mi euro­pej­skie­go dzie­dzic­twa ze wspól­no­tą mię­dzy­na­ro­do­wą. Na pro­pa­go­wa­niu takich nie­zwy­kłych dzieł, jak kra­kow­ski Ołtarz i jego spek­ta­ku­lar­na kon­ser­wa­cja, pole­ga misja Euro­pa Nostra”.  

Zwy­cięz­cy zosta­ną uho­no­ro­wa­ni pod­czas cere­mo­nii wrę­cze­nia nagród Euro­pe­an Heri­ta­ge Awards, któ­ra odbę­dzie się 28 wrze­śnia w Palaz­zo del Cine­ma w Wene­cji. Wów­czas ogło­szo­na zosta­nie lista lau­re­atów Grand Prix oraz lau­re­at Nagro­dy Publicz­no­ści, wyło­nie­ni spo­śród tego­rocz­nych lau­re­atów. Publicz­ność może gło­so­wać onli­ne na lau­re­ata, któ­ry zdo­bę­dzie Nagro­dę Publicz­no­ści 2023. Ser­decz­nie zachę­ca­my do odda­wa­nia gło­sów na kon­ser­wa­cję ołta­rza Wita Stwosza. 

Ołtarz Wita Stwo­sza w bazy­li­ce Mariac­kiej w Kra­ko­wie i jego konserwacja 

W 1978 roku histo­rycz­ne cen­trum Kra­ko­wa wraz z bazy­li­ką Mariac­ką zosta­ło jako jed­no z pierw­szych miejsc wpi­sa­ne na Listę świa­to­we­go dzie­dzic­twa UNESCO. Skar­bem bazy­li­ki Mariac­kiej jest gotyc­ki ołtarz Zaśnię­cia Naj­święt­szej Marii Pan­ny, wyrzeź­bio­ny przez Wita Stwo­sza w latach 1477–1489. Nie­zwy­kły pro­jekt kon­ser­wa­cji ołta­rza, pod­ję­ty in situ, przy­wró­cił go w 2021 r. do pier­wot­ne­go sta­nu i uka­zał pięk­no arcy­dzie­ła norym­ber­skie­go mistrza.

Pro­jekt został dofi­nan­so­wa­ny przez Spo­łecz­ny Komi­tet Odno­wy Zabyt­ków Kra­ko­wa (SKOZK), Mini­ster­stwo Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go, Urząd Mia­sta Kra­ko­wa oraz Para­fię Wnie­bo­wzię­cia Naj­święt­szej Maryi Panny.

Ołtarz Mariac­ki, któ­ry powsta­wał przez 12 lat, jest dzi­siaj naj­więk­szym zacho­wa­nym póź­no­go­tyc­kim reta­bu­lum sza­fia­stym. Jego pier­wot­ne wymia­ry to 18 metrów wyso­ko­ści i 11 sze­ro­ko­ści. Boha­ter­ką ołta­rza jest Maria, patron­ka kościo­ła. Pośrod­ku posta­cie wyso­kie na nie­mal 3 metry cha­rak­te­ry­zu­je realizm, dyna­mi­ka ukła­du cia­ła i eks­pre­sja, z jaką przed­sta­wio­ne zosta­ły dra­pe­rie. Za mode­li posłu­ży­li Wito­wi Stwo­szo­wi miesz­kań­cy śre­dnio­wiecz­ne­go Kra­ko­wa – przed­sta­wie­ni w natu­ra­li­stycz­ny spo­sób z róż­ny­mi ułom­no­ścia­mi i defek­ta­mi. Ołtarz jest zło­żo­nym wykła­dem teo­lo­gicz­nym, arcy­dzie­łem sztu­ki rzeź­biar­skiej i doku­men­ta­cją epo­ki, w któ­rej powstał. Do dziś jest źró­dłem wie­dzy o kul­tu­rze, oby­cza­jach i histo­rii mia­sta, klu­czem do zro­zu­mie­nia jego miesz­kań­ców, ich wyobra­żeń oraz reli­gij­no­ści.  

W 2012 r. zgło­szo­no oba­wy co do sta­nu zacho­wa­nia ołta­rza i powo­ła­no komi­sję, któ­ra mia­ła go oce­nić. Opi­nia brzmia­ła: stan ołta­rza jest „sta­bil­ny, ale zagro­żo­ny”. Zacho­wa­nie tego bez­cen­ne­go dzie­dzic­twa wyma­ga­ło pod­ję­cia pro­gra­mu badań, kon­ser­wa­cji i dzia­łań zapobiegawczych.

Mając na uwa­dze ran­gę obiek­tu i spra­wo­wa­ną nie­prze­rwa­nie litur­gię, ołtarz nie mógł być wyłą­czo­ny z dotych­cza­so­we­go try­bu funk­cjo­no­wa­nia. Od 2015 r. przez ponad 1000 dni pra­co­wa­no w zor­ga­ni­zo­wa­nej na tere­nie bazy­li­ki robo­czej pra­cow­ni na tyłach ołta­rza. Przed ołta­rzem sta­nę­ły rusz­to­wa­nia, a odwie­dza­ją­cy świą­ty­nię mogli obser­wo­wać, co robią kon­ser­wa­to­rzy. Przez ich ręce prze­szło ponad 200 figur i kil­ka tysię­cy odręb­nych ele­men­tów snycerskich.

Kon­ser­wa­cja prze­pro­wa­dzo­na przez eks­per­tów z Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych w Kra­ko­wie obję­ła peł­ne spek­trum moż­li­wo­ści nauko­wych. Drew­no struk­tu­ry ołta­rza zosta­ło skon­so­li­do­wa­ne, wszel­kie ubyt­ki zosta­ły uzu­peł­nio­ne zgod­nie z posza­no­wa­niem pier­wot­nie zasto­so­wa­nych tech­no­lo­gii. Usu­nię­to póź­niej­sze prze­ma­lo­wa­nia poli­chro­mii, sko­ry­go­wa­no układ poszcze­gól­nych ele­men­tów takich jak: anio­ły, glo­ria i mikro­ar­chi­tek­tu­ra na kor­pu­sie oraz pre­del­li. W rezul­ta­cie prac odsło­nię­to pier­wot­ną, gotyc­ką kar­na­cję posta­ci i obra­mo­wań, co aktu­al­nie przy­bli­ża odbior­ców do ory­gi­nal­nych zamy­słów pra­cow­ni mistrza. Bada­nia i ana­li­zy posłu­ży­ły rów­nież do opra­co­wa­nia wytycz­nych doty­czą­cych zapo­bie­ga­nia poża­rom i ewakuacji.

Istot­nym ele­men­tem pro­jek­tu były sze­ro­ko zakro­jo­ne kon­sul­ta­cje mię­dzy­na­ro­do­we, w któ­rych uczest­ni­czy­li znaw­cy kon­ser­wa­cji rzeź­by gotyc­kiej z Pol­ski i Euro­py, któ­rzy wymie­nia­li się wie­dzą i pomy­sła­mi, co zaowo­co­wa­ło wie­lo­ma nowy­mi odkryciami.

Euro­pa Nostra i Cre­ati­ve Europe 

Euro­pa Nostra jest euro­pej­skim gło­sem spo­łe­czeń­stwa oby­wa­tel­skie­go zaan­ga­żo­wa­ne­go w ochro­nę i pro­mo­wa­nie dzie­dzic­twa kul­tu­ro­we­go i natu­ral­ne­go. Jest to ogól­no­eu­ro­pej­ska fede­ra­cja orga­ni­za­cji poza­rzą­do­wych zaj­mu­ją­cych się dzie­dzic­twem, wspie­ra­na przez sze­ro­ką sieć orga­nów publicz­nych, firm i osób pry­wat­nych, obej­mu­ją­ca ponad 40 kra­jów. Jest naj­więk­szą i naj­bar­dziej repre­zen­ta­tyw­ną sie­cią dzie­dzic­twa w Euro­pie, utrzy­mu­ją­cą bli­skie rela­cje z Unią Euro­pej­ską, Radą Euro­py, UNESCO i inny­mi orga­na­mi mię­dzy­na­ro­do­wy­mi. Zało­żo­na w 1963 r. obcho­dzi w tym roku swo­je 60-lecie.

Cre­ati­ve Euro­pe to pro­gram UE, któ­ry wspie­ra sek­tor kul­tu­ry i sek­tor kre­atyw­ny, umoż­li­wia­jąc im zwięk­sze­nie ich wkła­du na rzecz spo­łe­czeń­stwa euro­pej­skie­go, gospo­dar­ki i śro­do­wi­ska życia. Z budże­tem w wyso­ko­ści 2,4 mld euro na lata 2021–2027 wspie­ra orga­ni­za­cje dzia­ła­ją­ce na polu dzie­dzic­twa, sztuk sce­nicz­nych, sztuk pięk­nych, sztuk o cha­rak­te­rze inter­dy­scy­pli­nar­nym, wydaw­nictw, fil­mu, tele­wi­zji, muzy­ki i gier wideo, a tak­że dzie­siąt­ki tysię­cy arty­stów oraz pro­fe­sjo­na­li­stów z zakre­sy kul­tu­ry i sztuk audiowizualnych.